ابومسلم خولانیخَوْلانی، ابومسلم، عبداللّه بن ثُوَب، از مشاهیر تابعین شامی و از یاران معاویه می‌باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - صحابه بودن پدر ابومسلم ۲ - نام و نسب ابومسلم ۳ - ابومسلم در زمان جاهلیت و اسلام آوردن او ۴ - سفر به شام ۵ - سخن ابومسلم به مسافران به شام ۶ - همراهی ابومسلم با معاویه ۷ - تشویق مردم به جنگ با علی ۸ - جایگاه ابومسلم در نزد اطرافیان معاویه و مردم شام ۹ - روایتهای ابومسلم ۱۰ - روایت شامیها از ابومسلم ۱۱ - زمان مرگ ابومسلم ۱۲ - نسل ابومسلم ۱۳ - فضائل و کرامات ابومسلم ۱۳.۱ - اثر نکردن آتش بر ابومسلم ۱۳.۲ - استجابت دعای ابومسلم ۱۳.۳ - لقب حکیم امت اسلام ۱۳.۴ - توثیق ابومسلم در منابع اهل سنت ۱۳.۵ - سخن راهب در مورد ابومسلم ۱۴ - ابومسلم در منابع شیعی ۱۴.۱ - سخن علامه امینی درباره ابومسلم ۱۵ - منابع مقاله ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - پدر ابومسلمنام پدرش را مِشْکَم، [۱]
کتاب الطبقات، ص۵۶۲.
عبداللّه، ثواب، عُبَید، مُسلم [۲]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ص۲۹۲.
و ایوب [۳]
جمهرة أنساب العرب، ص۴۱۸.
نیز نوشته‌اند.۱.۱ - صحابه بودن پدر ابومسلمدر برخی منابع، پدر او را در زمره صحابه به شمار آورده‌اند. [۴]
الثقات، ج۵، ص۱۸.
[۵]
کتاب الانساب، ج۱، ص۴۱۹.
۲ - نام و نسب ابومسلمنام خود وی را برخی عبدالرحمان [۶]
انساب‌الاشرف، ج۲، ص۱۹۳.
یا یعقوب بن مسلم [۷]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ص۲۹۲.
ذکر کرده‌اند. از این‌رو، کنیه‌اش از نامش مشهورتر بوده است. او از قبیله خولان یمن بود که اغلب ساکن شام بودند. [۸]
کتاب الانساب، ج۲، ص۴۱۹.
با توجه به این مطلب، روایت دیگری که به نقل از خود ابومسلم خولانی، وی را عراقی و اهل بصره معرفی کرده است، قابل اعتماد نیست. ۳ - ابومسلم در زمان جاهلیت و اسلام آوردن اوابومسلم خولانی زمان جاهلیت را درک کرده بود. [۱۰]
تاریخ داریا، ص۵۹.
گفته شده است که ابومسلم در زمان پیامبر اکرم، اسلام آورد اما آن حضرت را ندید و پس از رحلت پیامبر، در زمان حکومت ابوبکر (۱۱ـ۱۳) از یمن به مدینه رفت. [۱۲]
سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۸.
پاره‌ای روایات، اسلام آوردن او را در زمان معاویه [۱۴]
الثقات ج۵، ص۱۸.
[۱۵]
کتاب الانساب، ج۲، ص۴۱۹.
یا در سال غزوه حنین سال ۸؛ [۱۶]
حلیة الاولیاء و طبقات الاصفی، ج۵، ص۲۰.
ذکر کرده‌اند. نه تنها راجع به نام، محل تولد و سکونت و زمان اسلام آوردن او، بلکه در اکثر مطالبی که درباره وی نقل شده، حتی محل دفنش تفاوت بسیاری وجود دارد.۴ - سفر به شامابومسلم خولانی در زمان حکومت معاویه به شام رفت [۱۸]
حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۵، ص۱۲۰.
و در داریا، از توابع دمشق، اقامت گزید.ازاین‌رو، از وی با نسبت دارانی نیز یاد شده است. [۲۰]
سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۷.
۵ - سخن ابومسلم به مسافران به شامابومسلم به گروهی که پس از قتل عثمان از مدینه به شام رفته بودند، گفت که حرکت آنها بدتر از گناه قوم ثمود است. ۶ - همراهی ابومسلم با معاویهبه گفته منابع، پیش از آغاز جنگ صفین (در سال ۳۷)، ابومسلم خولانی همراه جمعی که قاریان و زاهدان شام ذکر شده‌اند، نزد معاویه رفت و از اینکه معاویه با نداشتن ویژگیهایی همچون مصاحبت و خویشاوندی با پیامبر و هجرت و سابقه درخشان، با علی علیه‌السلام وارد جنگ شده، با او گفتگو کرد، اما بعد نامه‌ای را از طرف معاویه برای حضرت علی برد که در آن از آن حضرت خواسته بود قاتلان عثمان را تسلیم معاویه کند تا قصاص شوند. چون امام با این خواسته مخالفت کرد، ابومسلم خولانی گفت، اکنون جنگ رواست. [۲۲]
وقعة صفین، ص۸۵ـ۸۶.
[۲۳]
انساب الاشرف، ج۲، ص۱۹۳ـ۱۹۵.
[۲۴]
الأخبار الطوال، ص۱۶۲ـ۱۶۳.
۷ - تشویق مردم به جنگ با علیگفته شده است پس از آنکه ام حبیبه، همسر عثمان، پیراهن او را نزد معاویه به شام فرستاد، ابومسلم خولانی آن را از معاویه گرفت و در بین مردم و سپاهیان می‌گشت و آنان را به رویارویی باعلی علیه‌السلام تشویق می‌کرد. [۲۵]
انساب الاشرف، ج۲، ص۲۰۳.
وی در جنگ صفّین جزو یاران معاویه بود و بر ضد امام جنگید. [۲۷]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۵، ص۲۹۷.
۸ - جایگاه ابومسلم در نزد اطرافیان معاویه و مردم شامدر طول حکومت معاویه نیز، رابطه‌ای صمیمی میان او و معاویه برقرار بود. [۲۸]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ص۲۹۷.
ابومسلم خولانی جایگاه ویژه‌ای نزد اطرافیان معاویه و عامه مردم شام داشت. [۲۹]
المعارف، ص۴۳۹.
گفته شده است که امویان شام از روی تبرک، خولانی را به فرماندهی لشکر برمی‌گزیدند و در مقدمه سپاه قرار می‌دادند. [۳۱]
سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۱۳.
در برخی جنگها، ابومسلم خولانی با بُسر بن ارطاة، از سرداران معاویه، همراه بود. [۳۲]
سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۱۳.
۹ - روایتهای ابومسلمابومسلم خولانی از عوف بن مالک الأشجعی عمر، معاذ بن جبل، ابو عبیدة بن جراح، ابوذر و عبادة بن صامت [۳۳]
الجمع بین رجال الصحیحین، ج۱، ص۲۷۱.
[۳۵]
سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۸.
روایت کرده است.۱۰ - روایت شامیها از ابومسلمراویان اهل شام نیز از ابومسلم خولانی روایت کرده‌اند [۳۶]
الثقات، ج۵، ص۱۸.
که از آن جمله‌اند ابو ادریس عائذ اللّه خولانی، ابو العالیة ریاحی، جُبَیر بن نُفَیر، عطاء بن أبی رَباح، شُرَحْبیل بن مسلم، ابوقِلابة جَرمی، محمد بن زیاد ألهانی، عُمَیر بن هانی، عَطیة بن قیس، مکحول و یونس بن مَیسَرة. [۳۷]
الجمع بین رجال الصحیحین، ج۱، ص۲۷۱.
[۳۹]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ص۲۹۳.
۱۱ - زمان مرگ ابومسلمبنابه روایاتی، ابومسلم خولانی در زمان حکومت معاویه، اندکی پیش از بُسربن ارطاة مرد [۴۱]
الثقات، ج۵، ص۱۸.
[۴۲]
کتاب الانساب، ج۲، ص۴۱۹.
و معاویه از مرگ او اظهار تأسف کرد. [۴۳]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ص۲۹۸.
به روایتی نیز، وی در زمان حکومت یزید بن معاویه، پس از سال ۶۰ [۴۴]
کتاب الوفیات، ص۱۰۰.
یا در سال ۶۲ [۴۵]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ص۲۹۸.
درگذشت. به روایتی دیگر، ابومسلم خولانی هنگام جهاد در سرزمین روم درگذشت. به قولی نیز در داریا [۴۷]
فوات الوفیات، ج۲، ص۱۶۹.
[۴۸]
رحلة ابن‌بطوطه،، ج۱، ص۱۱۵.
یا در قریه خَولان دمشق [۴۹]
معجم البلدان، ج۲، ص۴۹۹.
[۵۰]
الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۱۳.
[۵۱]
الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۳۷.
(در قریه خولان نزدیک داریا) یا در قَرافه، یا در غَباغِب از توابع دمشق [۵۲]
الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۳۷.
درگذشت و به خاک سپرده شد.۱۲ - نسل ابومسلمابو مسلم خولانی پسری به نام مسلم داشت و نسل هانی بن مسلم بن ابی مسلم خولانی تا زمان ابن حزم (متوفی ۴۵۶) در اندلس باقی بود. [۵۳]
جمهرة أنساب العرب، ص۴۱۸.
۱۳ - فضائل و کرامات ابومسلمدر منابع اهل سنت، فضائل و کرامات و معجزاتی شگفت‌انگیز و افسانه‌آمیز برای ابومسلم خولانی نقل شده است. ۱۳.۱ - اثر نکردن آتش بر ابومسلماز جمله اینکه چون اَسْوَد عَنْسی در یمن ادعای پیغمبری کرد، خولانی را در آتش انداخت اما آتش بر بدن او اثر نکرد. ۱۳.۲ - استجابت دعای ابومسلماستجابت دعای او برای نزول باران، کور و بینا شدن زنی به سبب دعای او، راه رفتن بر آب دجله و شکافتن آب رودی در ضمن فتوحات روم را نیز به او نسبت داده‌اند و از عبادت بسیار او یاد کرده‌اند [۵۴]
حلیة الاولیاء و طبقات‌الاصفیاء، ج۵، ص۱۲۰ـ۱۲۱.
[۵۵]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ص۲۹۵-۲۹۶.
[۵۶]
سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۸ـ۱۱.
و او را از زهّاد ثَمانیه خوانده‌اند. [۵۷]
حلیة الاولیاء و طبقات‌الاصفیاء، ج۲، ص۸.
۱۳.۳ - لقب حکیم امت اسلامدر روایتی از کعب، از او با لقب حکیم امت اسلام یاد شده است. [۵۸]
سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۱۲۰.
[۵۹]
سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۱۲۴.
در برخی منابع هم، چند عبارت حکمت‌گونه به وی نسبت داده شده است، [۶۰]
سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۱۲۰ـ۱۲۱.
[۶۱]
تاریخ داریا، ص۶۰ـ۶۱.
اما هیچ رفتاری که حاکی از صدق این عنوان بر او باشد، در منابع نقل نشده است.۱۳.۴ - توثیق ابومسلم در منابع اهل سنتدر منابع اهل سنّت، از ابومسلم خولانی با عنوان دین‌دار و پرهیزکار و زاهد و عابد و عالم یاد شده و او را فردی موثق خوانده‌اند. [۶۳]
الثقات، ج۵، ص۱۸.
[۶۴]
تاریخ داریا، ص۵۹.
[۶۵]
کتاب الانساب، ج۲، ص۴۹.
۱۳.۵ - سخن راهب در مورد ابومسلمحتی گفته شده است که راهبی صومعه نشین در شام، به جمعی از مسلمانان گفت که ما ابومسلم خولانی را در کتابهای خود به عنوان «رفیق عیسی بن مریم» علیه‌السلام یافته‌ایم. [۶۶]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ص۲۹۸.
بعضی از کرامات منسوب به او را به افرادی دیگر نیز نسبت داده‌اند. [۶۷]
الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۴، ص۱۷۵۷.
[۶۸]
الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۴، ص۱۷۵۹.
۱۴ - ابومسلم در منابع شیعیدر منابع رجالی شیعه، ابومسلم خولانی فردی فاجر و ریاکار خوانده شده که با معاویه همراهی نمود و مردم را به جنگ با امام علی تحریک کرد. [۶۹]
اختیار معرفة الرجال، ص۹۷.
[۷۰]
قاموس الرجال، ج۱۱، ص۵۱۴.
۱۴.۱ - سخن علامه امینی درباره ابومسلمعبدالحسین امینی، ضمن بحثی مفصّل منکر فضائل و کرامات مذکور گردیده و او را هواخواه امویان و دشمن اهل بیت علیهم‌السلام دانسته که بر ضد امام زمانِ خویش خروج و قیام کرده است. بنابراین روایات یادشده را می‌توان گونه‌ای شخصیت پردازی از سوی معاویه برای بزرگ جلوه دادن یارانش به حساب آورد. ۱۵ - منابع مقاله• ابن اثیر، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، چاپ محمدابراهیم بنا، محمداحمد عاشور و محمود عبدالوهاب فاید، قاهره ۱۳۹۰ـ۱۳۹۳/ ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳. • ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، ۱۹۸۷. • محمد ابن حِبّان بستی، الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳. • ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • احمد بن حسن ابن خطیب، کتاب الوفیات، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۹۷۸. • ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. • ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت. • ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۴. • ابن عبد البر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • محمد بن طاهر ابن القیسرانی، الجمع بین رجال الصحیحین، بیروت ۱۳۲۳/۱۴۰۵. • ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهرة، ۱۹۶۰. • ابو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. • ابو نعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، ۱۴۰۵. • عبدالحسین امینی، الغدیر، بیروت ۱۳۹۷/۱۹۷۷. • بخاری، التاریخ الکبیر، بیروت ۱۳۶۵ش/۱۹۸۶. • احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشرف، چاپ محمود فردوس‌عظم، دمشق، ۱۹۹۷ـ۲۰۰۰. • تستری، قاموس الرجال. • خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، چاپ سهیل زکّار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. • عبد الجبار خولانی، تاریخ داریا، چاپ سعید افغانی، دمشق ۱۹۷۵. • ابو حنیفه احمد بن داود دینوری، الأخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰. • محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۳۳. • محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء. • سمعانی، کتاب الانساب. • محمد بن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال المعروف برجال الکشی، تلخیص محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. • زین الدین علی بن یونس نباطی بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی القدیم، نجف ۱۳۸۴. • نصر بن مزاحم منقری، وقعة صفین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهرة ۱۳۸۲. • علی بن ابی‌بکر هروی، الاشارات الی معرفة الزیارات، چاپ جانین سوردیل ـ یومین، دمشق ۱۹۵۳. • یاقوت حموی، معجم البلدان. ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله «ابومسلم خولانی»، ص۵۹۴۸. |